Birinci Sözde geçen "Bütün mevcudatın lisan-ı haliyle vird-i zebanıdır"cümlesini izah eder misiniz?

Lisan-ı Hal:Hal dili. Bir şeyin görünüşü ile bir mânâ ifade etmesi.

Vird-i Zeban:Dilde tesbih. Sık sık tekrar edilen dua, söz, zikir.

Aşağıdaki ayet-i Kerimelerden anlıyoruz ki yaratılmış olan mahlukatın her birirsi kendi diliyle Allah'ı tesbih eder ve O'na ibadet eder.

Göklerde ne var, yerde ne varsa Allah’ı tesbîh etmektedir. O, Azîz (kudreti dâimâ üstün gelen)dir, Hakîm (her işi hikmetli olan)dır.(Haşr-1)

Yedi gök ile yer ve bunlarda bulunan herkes O’nu tesbîh eder. Ve O’na, hamd ile tesbîh etmeyen hiçbir şey yoktur. Fakat (siz) onların tesbihlerini anlamazsınız. Şübhesiz ki O, Halîm (azabda hiç acele etmeyen)dir, Gafûr (çok bağışlayan)dır.(İsra-44)

Göklerde ve yerde ne varsa, Allah’ı tesbîh etmektedir. Çünki O, Azîz (kudreti dâimâ üstün gelen)dir, Hakîm (her işi hikmetli olan)dır.(Hadid-1)

Bunlar ve benzeri ayeti kerimelerin tefsirlerinde alimler şöyle izahat yapıyorlar.

 Kâinat onu tesbih eder. Yer, gök ve bunlarda bulunan mahluklar onu tesbih, takdis ve tenzih eder. Bu varlık aleminde ne varsa, hepsi Allah'ın büyüklüğünü söyler onun birliğine şahitlik eder. Maviliği ile gökler, yeşilliği ile tarlalar, göz alıcı ile bağlar, hışırtıları ile ağaçlar, şırıltıları ile sular, nağmeleriyle kuşlar, doğması ve batması ile güneş, yağmur yağdırmasıyla bulutlar, evet bütün bunlar, Allah'ı tesbih eder ve onun birliğine şahitlik eder: Her şeyde onun birliğini gösteren bir delil vardır. Fakat siz bunların tesbihini anlayamazsınız. Çünkü onlar sizin dilinizle tesbih etmezler. (Muhammed Ali Es-Sabuni, Safvetü’t-Tefasir, Ensar Neşriyat: 3/380.)

Her bir varlığın kendine mahsus bir dil ile yaptığı ibadetten başka yapmış olduğu işi de onun bir nevi ibadetidir. Mesela güneşin ısısı ve ısşığıyla aynı yörüngede devamlı dönmesi onun bir ibadetidir. Arını bal yapması ve ipek böceğinin ipek yapması da bir ibadettir.

Varlıklar, yapmış oldukları vazifeler, ibadetler ve tesbihlerden başka Allah'ın isim ve sıfatlarına ayna olarak kemale erer ve mükemmelleşirler.