"Arkadaş! Bir nev’in efradı arasındaki tevafuk ve bir cinsin envâı arasında âzâ-yı esasiyede bulunan müşabehet, sikkenin ittihadına, kalemin vahdetine delâlet ettiklerinden anlaşılıyor ki, bütün mütevafık ve müteşabihler, yani birbirine benzeyen çokluk, bir Zât-ı Vâhidin eser-i san’atıdır." Mesnevideki bu paragrafı izah edebilir misiniz?

Bir nev’in efradı arasındaki tevafuk: Aynı türden olan varlıkların bir birine olan benzerlikleri arasındaki uygunluk.

Bir cinsin envâı arasında âzâ-yı esasiyede bulunan müşabehet: Aynı cinseten, aynı soydan olan varlıkların, organ ve şekillerindeki nitelikleri cihetiyle birbirine benzemeleri.

Mesela insanlar birbirlerine hem yapısal, hem de fiziksel olarak uyum ve birliktelik içindedirler. Hatta yüzde doksan beşin üzerinde bir benzerlik ve ortaklık (yani aynılık) göstermektedirler. Her insaın iki kolu, iki gözü, iki kulağı, iki bacağı vs. organlar cihetiyle tam bir benzerlik göstermektedirler. Diğer organlar veya yapılar için de durum aynıdır. Yani insan dediğimizde genel olarak insanın zihninde canlanan yapı bütün insalar için ortaktır.  Bu durum bütün türler için geçerlidir. Elma türü de, maymun türü de, kısaaca hangi türü ele alırsak alalım, yüzde doksan yediye yakın bir aynılık ve benzerlik söz konusudur. Bu varlıklar arasındaki bütün farklılıkları oluşturan yüzde ancak iki-üçtür.

Aynı  cinsten olan, yani türden biraz daha geniş sahadaki varlıklar. (Aynı türdekiler kardeş kabul edilse aynı cins olanlara amca çocukları denilebilir.) Bu varlıklarda da genel olarak benzerlik söz konusudur. Mesela zerdali ağaçları hem şekil, hem yapı, hem de meyve cihetinde kaysı ağacıyla benzerlikler göstermektedir. Yine aynı cinsten olan kurt ve köpeğin bir çok yapısal ve fiziksel özellikleri birbirine uyum ve benzerlik arzetmektedir. Bu varlıklara bakıldığında aralarındaki benzerliken dolayı bir akrabalığın olduğu rahatça anlaşılmaktadır. Bu misalleri çoğaltmak mümkündür.

Bunları bu benzerlikleriyle yaratan ve vücuda getiren ve birbirine karıştırmayan, tamamen değişik şekil de vermeyen, elbette her birisini bilen birisidir. Bu da göstermektedir ki; bunları yaratan zat birdir. Aynı yaratıcının eserleridirler. Onların üzerindeki mühür aynı padişaha (yaratıcıya) aittir. Bu kadar çok olan varlıklar arasındaki bu uyum, benzerlikler ve aynılıklar elbette bir olan zatın san’atı olduklarına delildir. Bu varlıklar yapılarıyla ve üzerlerinde gösterdikleri san'atlarla, O zatın da bir ve tek olduğuna birer sadık şahiddirler.

Ayrıca aşağıdaki linkleri inceleyebilirsiniz:

https://risale.online/soru-cevap/vahid-bir-mevcudun-bir-vahidden-sudur-etmesi

https://risale.online/soru-cevap/bir-mevcudun-vahdeti-varsa