Risalelerde geçen burhan-ı inayet veya inayet delilini izah eder misiniz?

İNAYET (Gaye ve Nizam) DELİLİ:

Gaye, nizam ve inayet delilleri aynı manaya gelirler. Anlatılmak istenen şudur:

Kainatta kurulu bir düzen vardır ve bu düzen hadsiz menfaat ve faydaları netice vermekte ve faydalı gayeleri takip etmektedir. Böyle bir düzen (nizam) bir düzen kurucuyu  (nâzımı) gerektirir.

Bu delil, imkan ve hudus delilinden çok daha kuvvetli ve etkilidir. Kur'an da pek çok ayetlerinde bu delili kullanarak Allah'ın varlığını göstermiştir. Bir ayet meali şöyledir:

"Şübhesiz ki göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün ard arda gelmesinde, insanlara fayda veren şeylerle (yüklü olarak) denizde akıp giden gemilerde, Allah’ın gökten bir su indirip de, onunla yeryüzünü ölümünden sonra diriltmesi ve orada her hareketli canlıyı yaymasında, rüzgârların yönlendirilmesinde ve gökle yer arasında (emre) boyun eğdirilmiş bulutlarda akıl erdirecek bir topluluk için (Allah’ın varlığına ve birliğine) kat‘î deliller vardır." (Bakara, 164)

Bu delil hakkında Bediüzzaman Hazretleri mealen şunları söyler:

"Bu delil; kâinatı ve kâinatın cüzlerini ve nevlerini ihtilâlden, ihtilaftan, dağılmaktan kurtarıp bütün özelliklerini düzen altına almakla kâinata hayat veren nizamdan (düzenden) ibarettir.

Bütün maslahatların, hikmetlerin, faydaların, menfaatlerin kaynağı, bu düzendir. Menfaatlerden, maslahatlardan bahseden bütün Kur'ân ayetleri, bu düzen üzerine yürüyor ve bu nizamın tecellisini gösteriyor.

Binaenaleyh bütün maslahatların,  faydaların, menfaatlerin kaynağı olan ve kâinata hayat veren bir düzen; elbette ve elbette bir düzen koyucunun varlığını gösterdiği gibi, o düzen koyucunun kasıt ve hikmetini de göstermekle, kör tesadüf vehimlerini çürütür." (İşaratü'l-İ'caz)

 "Bu delilin zübdesi(özü), kâinatın nizam-ı ekmelinde(en mükemmel düzeninde) itkan-ı san'at(sanatın sağlamlığı)  ve riayet-i mesâlih(faydalara uyma) ve hikemdir(gayelerdir). Bu ise, Sâniin(sanatla yaratan) kast(bilerek) ve hikmetini ispat ve tesadüf vehmini ortadan nefyediyor(kaldırıyor). Zira itkan (sağlamlık) ihtiyarsız(istemeyerek) olmaz. Evet, nizamın(düzenin) şahitleri olan bütün fünun-u ekvan(varlıklarla ilgili fenni ilimler, fen ilimleri), mevcudatın silsilelerindeki(ard arda gelme) halkalardan asılmış mesâlih (faydalar) ve semeratı (meyveleri) ve inkılâbât-ı ahvâlin(Hallerin değişiminin) katmer (kat kat) ve düğümleri içinde saklanmaz hikem(gayeler) ve fevaidi(faydalar) göstermekle, Sâniin(sanatla yaratan) kast ve hikmetine kat'î şehadet ediyorlar." (Mesnevi-i Nuriye 253)