Hem kainattaki alemlerin mizanı.. hem bu alem-i kebirin listesi.. hem şu kainatın haritası.. hem şu kitabı ekberin fezlekesi.. 11. Sözün ahirinde geçen insanın mahiyetine dair bu maddeler arasındaki farkı.. ve Fezleke , liste , harita , fihrist ..bunları insanın hayatından örneklerle.. ve son maddedeki kainata ve evkata takılan kemalâtın ahseni takvimi.. ibaresini açıklar mısınız?

Hem kainatdaki alemlerin bir mizanı: Hayat ile kainattaki alemler anlaşılır. Hayat onları tartan bir mizan bir tartı gibidir. Hayat ile insan kainatı anlamlandırır. Varlıkları görür, bilir, tadar akleder. Şuuruyla bu alemin varlığını hayatı ile anlamaya çalışır. Onlara bir değer biçerek çok büyük bir hazinenin kapısını aralar.

Hem bu alemi kebrin bir listesi: Şu alemde var olan herşeyin bir numunesi insanın hayatında vardır. Çünkü alemde tecelli eden ilahî isimler, insan ruhunda da tecelli ediyor. İnsan ve hayatı, şu alemin bir hulasası, bir fihristi gibidir.

Hem şu kainatın bir haritası:Yukarıdaki cümle ile aynı mana sayılabilir. Yukarıdaki cümlede kainat bir kitaba benzetilip hayat o kitabın fihristidir denmişti. Burada ise kainat bir ülkeye benzetilip hayat onun haritasıdır deniyor. Yani ikisinde de teşbih var. Aşağıdaki cümle de yukarıdaki gibidir.

Hem şu kitabı ekberin bir fezlekesi: Fezleke özet demektir. İnsan hayatı kainat kitabının bir özeti sayılabilir.

Son üç cümle aynı manaya gelse de bu şekilde yapılan farklı teşbihlerle ve yeni üslublarla aynı hakikati anlatmak, hakikatlerin ruhlarda daha sağlam surette nakşolması içindir. Lüzumsuz tekrar değildir...

Hem mevcudata serpilen ve evkata takılan kemalâtının bir ahsen-i takvimi: Varlıklar üzerine serpilen ve zamanın akmasıyla ilâhî kemalatların, olgunluk ve mükemmelliklerin göstergesi olan en güzel bir sanatıdır. Yani tüm kainata bakıldığında zaman ve mekan içinde en güzel sanatların ve mükemmelliklerin ortaya çıktığı göründüğü en büyük sanat eseridir. İnsan anne karnından ta ölümüne kadar geçen sürede tüm devreleri ile mucize bir varlıktır. Bebeklik gençlik ihtiyarlık gibi her dönemi, her tavrı ilahi hikmetlere bir ayinedir. Her hali ile Allah’ın(c.c) varlığına şehadet edecek bir kıvamda yaratılmıştır.