Mesnevi-i Nuriye Ondördüncü Lema'yı (s. 23) izah eder misiniz?

On Dördüncü Lem‘a: Arkadaş! Mevcûdât, Cenâb-ı Hakk’ın vücûb-u vücûduna ve vahdetine şehâdet ettiği gibi; celâlî, cemâlî, kemâlî olan cemî‘ sıfâtına da delâlet etmekle, Hâlik’ın zâtında naks ve kusur olmadığını ve şuûnâtında ve sıfâtında ve esmâsında ve ef‘âlinde de naks ve kusur bulunmadığını i‘lân ediyor.

Varlıklar, Allah'ın varlığının zorunlu olduğuna (vücûb-u vücûd) ve birliğine (vahdet) şehadet eder. Yani her bir varlık, onu yaratanın varlığını ve birliğini ispatlayan bir delildir. Mesala bir resim, ressamın varlığını gösterdiği gibi, kâinat ve içindeki her bir varlık da düzen, gaye, hikmet, inayet ve hudus gibi delillerle Allah'ın varlığını ve birliğini açıkça gösterir.

Varlıklar sadece Allah’ın var ve bir olduğunu göstermekle kalmaz, aynı zamanda O’nun Celâlî  (Allah’ın heybet, kudret ve azametini gösteren sıfatlarını,  Kahhar, Cebbâr gibi), Cemâlî (Güzellik ve merhametini yansıtan sıfatları, Rahman, Latîf gibi), Kemâlî (Mükemmelik ifade eden sıfatları, Alîm, Hakîm gibi), bütün sıfatlarına delil olmakla birlikte; Allah’ın Zatında, sıfatlarında, isimlerinde, yaratmasında ve işlerinde hiçbir eksiklik ve kusurun bulunmadığını apaçık ilan ederler.

Zîrâ eserin kemâli bilmüşâhede fiilin kemâline, fiilin kemâli bilbedâhe ismin kemâline, ismin kemâli bizzarûre sıfatın kemâline, sıfatın kemâli hads-i yakîn ile şuûnâtın kemâline delâlet eder. Şe’nin kemâli ise, hakkalyakîn bir surette zâtın kemâlini gösterir.

Eğer eserin kemali, mükemmelliği varsa, bu, fiilin kemaline işaret ediyor. Fiilin kemali ismin kemaline, ismin kemali sıfatın kemaline, sıfatın kemali şuunatın (Allah'ın zatına âid özel haller) kemaline ve şuunatın kemali de zatın kemaline delalet ediyor.

Binâenaleyh, bir kasrın ve bir sarayın nakış ve tezyînâtındaki mükemmeliyet, sâni‘ ve mühendisin yaptıkları o nakışlar üstünde ve o tezyînât altında görünen ef‘âlin mükemmeliyetine delâlet eder. Ef‘âlin mükemmeliyeti dahi o sâniin taktığı isim ve lakabların mükemmeliyetini gösterir. Esmânın mükemmeliyeti sıfâtın mükemmeliyetine delâlet eder. Sıfâtın mükemmeliyeti şuûnâtın mükemmeliyetini tasrîh eder. Şuûnâtın mükemmeliyeti dahi o nakkāşın mükemmeliyet-i zâtına delâlet eder.

Bir sarayın duvarlarındaki süslemeler, işlemeler, nakışlar ne kadar güzel ve kusursuzsa, bu kusursuz süslemeler, o sarayın ustasının ve mimarının işçiliğinin mükemmel olduğunu gösterir. Ustanın işçiliği güzelse, o ustaya verilen isim ve unvanların da (usta, sanatkâr gibi) mükemmel olduğunu gösterir. Bu güzel isimler de onun sahip olduğu sıfatların mükemmeliyetine işaret eder. Bu sıfatların (ilim, kudret, hikmet, vb.) mükemmelliği, şuunatının da mükemmel olduğunu açıklar. En sonunda, bu şuunun kusursuzluğu da o sanatkârın zatının ne kadar mükemmel olduğunu ispat eder.

Kezâlik, kâinâtta görünen âsârın kemâli, hadsî bir müşâhede ile ef‘âlin mükemmeliyetine, ef‘âlin kemâli de fâilin kemâl-i esmâsına, esmânın kemâli sıfâtın kemâline, sıfâtın kemâli şuûnât-ı zâtiyenin kemâline, şuûnâtın kemâli Zât-ı Zülcelâl’in kemâline delâlet eder.[1]
Yukarıda verilen örnekte olduğu gibi, kâinatın içinde gördüğümüz eserlerin (yaratılmış şeylerin) mükemmelliği, akıl ve sezgiyle yapılan derin bir gözlemleme neticesinde, Allah’ın fiillerinin (yaratma, düzenleme, yaşatma gibi işlerinin) kusursuzluğuna delalet eder.  Fiillerin mükemmelliği, o fiilleri yapanın (Allah’ın) isimlerinin ne kadar yüce ve kusursuz olduğunu gösterir. İsimlerin güzelliği, bu isimlere kaynaklık eden sıfatların da kusursuz olduğunu gösterir. Sıfatların mükemmelliği, Allah’ın şuunatının da mükemmel olduğunu gösterir. Ve en nihayetinde, bu yönelişlerin kusursuzluğu, Allah’ın Zâtı’nın mutlak kemalini, yani eksiksizliğini ispat eder.

Ayrıca bakınız;

https://risale.online/soru-cevap/fiil-isim-sifat-suunat-munasebeti