Aklen yukarıdaki hakikat kabul edilse de insanlar daha çok hissiyata mağlub oluyorlar diye Risalelerde geçiyor. Peki hissiyatın mahiyyeti nedir? Nefisten başka mıdır? Nasıl dizginlenebilir?

Bu hislerin arasında, acıkmak, susamak, iştahlanmak, lezzet düşkünlüğü gibi maddî bedenî hislerin yanında, hevese mağlubiyet, eğlence düşkünlüğü, benlik, gösteriş, rahata düşkünlük, üstün gelme arzusu gibi manevî duygu ve hisleri sayabiliriz. Bunların hepsi insan nefsinin düşkün olduğu hisleridir. Hissiyat-ı nefsaniye diye tabir edilirler.

Nefis ise bunlardan ayrı olarak insandaki benlik duygusudur. Benlik duygusu olan nefis, saydığımız hislerin peşinde koşmaya düşkündür.

Eğer nefis terbiye edilip nefs-i mutmainne olursa bu hislere mağlubiyetten kurtulur. Bütün benliği ve duyguları ile Rabbi'nin rızasını aramaya başlayarak insandaki diğer bütün manevî latifelerin sultanı olur.

Üstad Bediüzzaman Hazretleri, bunu 28. Söz'de şöyle ifade eder: "Nefs-i insaniye; sırr-ı câmiiyet itibariyle, tezekki etmek şartıyla bütün letaif-i insaniyenin fevkıne çıktığı gibi..."

Yani, eğer insan nefsi kusurlarından arındırılır ve temizlenirse, insandaki diğer bütün latifelere sahip olma duygusunu taşıdığı için hepsini bir manada içine alır. Böylelikle bütün latifelerin değeri kadar bir değere sahip olup hepsinin üstüne çıkar.

Şu ayet-i kerime de arınmış nefsin bu üstünlüğüne işaret eder gibidir:

"Ey nefs-i mutmainne (kâmil bir îman sâhibi olarak huzûra ermiş olan nefis)! Sen Rabbinden, O da senden râzı olarak Rabbine dön! Artık (sâlih) kullarımın arasına katıl! Ve (onlarla) Cennetime gir!" (fecir, 27-30)

Üstad Bediüzzaman'a göre, bu hislerin dizginlenmesinin yolu, yöneldikleri yanlış lezzetlerin içindeki acıları gösterip nefret ettirmektir. Bu şekilde, hisler bir lezzete doğru iştahlanmış iken içindeki acıyı fark ettirip iştahını kaçırmaktır.

Mesela, bir insan iştahla güzel bir baklavaya doğru elini uzatmış olduğu esnada, biri dese ki, "aman yemeyin içine zehir atmışlar!" nasıl o anda baklavaya karşı bakışımız aniden değişir ve bütün iştahımız kaçar. Hatta ondan tiksiniriz bile...

İşte bunun gibi, bütün haram lezzetlerin içinde iştahımızı kaçıracak acı ve kederler mutlaka vardır. O acıları düşünüp görerek harama olan meyillerimizi kırabiliriz.

Eğer yalnız ahiret azabını hatırlarsak, bundan akıl ve kalbimiz ciddi etkilense de yukarıda saydığımız hislerimiz, geleceği göremez ve kör oldukları için bundan etkilenmezler. Bu asırda hislere mağlub olmak çok ileri gittiğinden, yani akıl ve kalb zayıflayıp nefsani hisler güçlendiğinden ahiret azabını hatırlamaktan etkilenen akıl ve kalbe galib gelerek o harama gözü kapalı girerler.

Halbuki hislere, o haramların ahirette getierceği azabın yanında hemen onunla beraber gelecek acılar fark ettirilse bütün iştahı kaçar ve artık akıl ve kalbe mağlub olur ve geri çekilirler. Kısaca hulasa etmeye çalıştığımız bu güzel nükteyi Üstad Bediüzzaman şöyle anlatır:

"Akıbeti görmeyen, bir dirhem hazır lezzeti, ileride bir batman lezzetlere tercih eden hissiyat-ı insaniye, akıl ve fikre galebe ettiğinden ehl-i sefaheti (günahlara dalanları) sefahetinden kurtarmanın çare-i yegânesi; aynı lezzetinde elemini gösterip hissini mağlub etmektir.

Ve (Dünya hayatını, ahirete severek tercih ederler) âyetinin işaretiyle; bu zamanda âhiretin elmas gibi nimetlerini, lezzetlerini bildiği halde, dünyevî kırılacak şişe parçalarını ona tercih etmek, ehl-i iman iken ehl-i dalalete o hubb-u dünya (dünya sevgisi) ve o sır için tâbi olmak tehlikesinden kurtarmanın çare-i yegânesi, dünyada dahi (adeta) cehennem azabını ve elemlerini göstermekle olur ki; Risale-i Nur o meslekten gidiyor.

Yoksa bu zamandaki küfr-ü mutlakın ve fenden gelen dalaletin ve sefahetten gelen tiryakiliğin inadı karşısında Cenab-ı Hakk'ı tanıttırdıktan sonra ve Cehennem'in vücudunu isbat ile ve onun azabı ile insanları fenalıktan, seyyiattan vazgeçirmek; ondan, belki yirmiden birisi ders alabilir. Ders aldıktan sonra da, "Cenab-ı Hak Gafur-ur Rahîm'dir, hem Cehennem pek uzaktır." der, sefahetine devam edebilir. Kalbi, ruhu hissiyatına mağlub olur.

İşte Risale-i Nur'daki ekser müvazeneler küfür ve dalaletin dünyadaki elîm ve ürkütücü neticelerini göstermekle, en muannid ve nefisperest insanları dahi o menhus, gayr-ı meşru lezzetlerden ve sefahetlerden bir nefret verip aklı başında olanları tövbeye sevkeder." (Hutbe-i Şamiye Mukaddimesi)