"Hayat bir haikat-i hariciyedir, vehmi bir emir hakikati hariciyeyi yüklenemez" ne demektir?

Hakikat-i hariciye, mevcut yaratılmış hakikat demektir. Mevhum emir ise, hayalî, vehmî bir iş demektir. Olmayan bir iş, olan bir şeyin var olma sebebi olamaz manasına gelir.

Mesela, şu an ışınlama yoluyla eşyanın nakledilmesi bir hayaldir. Önümüze, nereden geldiğini anlayamadığımız bir top düşse, onun buraya bir ışınlama aleti ile gönderildiğini düşünebilir miyiz? Düşünemeyiz. Çünkü şu an vehimden başka bir yerde olmayan ışınlama aleti, topun düşmesi gibi gerçek bir işi yapamaz.

Kainatta cari olan kanunlar da maddi vücutları olmayan ilmi vücutları olan varlıklardır. Bu cihetten vehmî sayılırlar. Mevcut bir hakikat olan hayat, öyle vehmî varlıkların eseri olamaz.

Hem kainattaki faaliyetler de öyle vehmî kanunların malı olamaz. Melaike gibi hakikat-i hariciye sahibi olan, yani gerçekten var olan varlıkların eliyle o gibi faaliyetler oluyor. Mesela hadis-i şerifte geçtiği gibi, her bir yağmur tanesini bir melek indirir, kanun gibi mevhum manalar indiremez, kanunlar hiç bir iş yapamaz.

Not: Melekler de bu işleri kendi kuvvetleri ile değil, Allah'ın emri ile ve onlarda tecelli eden kuvveti ile yapabilirler. İnsanlar dahi kendi işlerini, Allah'ın onlarda tecelli eden kuvveti ile görebilirler. Tevhid inancı, Allah'tan başka ikinci gerçek bir kudret sahibinin bulunmadığını gerektirir.