"Bir gaye-i hayâlî olmazsa, yahud nisyân basarsa, ya tenâsî edilse, elbette zihinler enelere dönerler. Etrafında gezerler. Ene kuvvetleşiyor, bazen sinirleniyor. Delinmez nahnü olsun. Enesini sevenler, başkaları sevmezler." Lemaatte geçen bu ifadeleri izah edebilir misiniz?

"Bir gaye-i hayâlî olmazsa, yahud nisyân basarsa, ya tenâsî edilse, elbette zihinler enelere dönerler.

Etrafında gezerler. Ene kuvvetleşiyor, bazen sinirleniyor. Delinmez nahnü olsun. Enesini sevenler, başkaları sevmezler." (Lemaat)

Bu cümlenin izahı kısaca şöyledir.

Gaye-i hayâl olan idealler, amaçlar, hedefler, sevdalar olmazsa, enâniyet kuvvetleşir

Bir insanın gaye-i hayâlî demek olan din ve mukaddesat, ümmet ve millet, memleket ve vatan, emniyet ve asayişe hizmet davası, sevdası, ileriye dönük ufku, derdi, düşüncesi, sevdası, gelecek için olan planları olmazsa insan içine kapanır. Kendinde boğulur veya kendinde takılır. Yahut o insanı hayallerinden uzaklaştıracak, hayallerinden gaflet etmeyi sonuç verecek veya unutturacak nisyân basarsa, ya da hayaller unutulsa yani tenâsî edilse, elbette insanların zihinleri, düşünceleri ve insanların bütün çalışmalarının amaçları yalnız kendilerini düşünmeye, bencilliğe yani enelere dönerler. İşte o zaman insanlar kendilerine takılır, kendilerinde boğulur, kendilerini görür ve kendisi için yaşar. Âdeta bedenleri bir arada fakat ruhları ve kalbleri birbirine yabancı bir toplum ortaya çıkar. Fiziki olarak birlikte düşünce olarak ayrı insan grubu görülür. Hâlbuki gerçek birlik, fikirlerin ve düşüncelerin uyumudur. Aksi halde insanlar kendi etrafında gezerler. İnsanların bencillik, çıkar, menfaat ve kendilerini düşünmek duygusu olan ene kuvvetleşiyor. Gittikçe o insanlarda bu durum huy haline geliyor. Bazen sinirleniyor. Bu insanların kendini görme, kendini düşünme, yalnız kendisiyle ve dünyasıyla uğraşma düşüncesi delinmez. Değişmez. Başkalarını düşünmez, görmez, bilmez. Yalnız kendisini düşünüp başkasını görmez ki düşüncesi biz yani nahnü olsun. Artık bu tür insanların dünyasında ben vardır. Biz yoktur. Enesini yani yalnız kendilerini sevenler, başkalarını sevmezler. Sevemezler. Biz olamazlar. Her ne kadar toplum içinde yaşasalar da yalnızdırlar.