Tabiat Risalesinde geçen; varlıkları tabiatın yaratması, sebeplerin yapması ve kendi kendine olması fikirleri bazı noktalarda aynı gibi görünüyor. Aralarındaki farklar nelerdir?

"Evcedethül esbâb" yani “Sebebler icad ediyor” demek; varlıkları sebepler meydana getiriyor demektir. Yani yaratma fiilini sebeplere vermek demektir. Mesela bir elmanın meydana gelmesinde ışık, uygun sıcaklık, hava, toprak, su gibi daha birçok sebepler vardır. Lâkin bunlar yaratma ve icat etmeyi netice verecek bir kudrete sahip değillerdir.

İmtihan gereği Rabbimiz bu âlemde her bir şeyin varlığını bir sebebe bağlı kılmıştır. Bir çiçek istersen tohuma, toprağa, suya ve ışığa ihtiyacın vardır. Zira çiçeğin meydana gelmesinde bu ve bunun gibi çok sebeplere ihtiyaç vardır. Lâkin yaratan ve hayat veren bunlar değildir. Onlar sadece birer sebeptir. Bediüzzaman Hazretlerinin ifadesi ile sebepler birer perdedir. İşte bu hakikati anlamayan birtakım insanlar sadece görünene aldanıp perdenin arkasını göremediklerinden yaratma fiilini sebeplerin ellerine vermektedirler.

Detaylı bilgi için:

https://risale.online/soru-cevap/sebepler-yaratici-olabilir-mi

https://risale.online/soru-cevap/sebeplerin-tesirinin-olmamasi

"Teşekkele binefsihî" yani “Kendi kendine oldu” demek; bir şeyin varlığını, onun yapısını meydana getiren maddelerin kendi kendine bir araya gelerek icad ettiğini iddia etmek demektir. Mesela: zerreler akıllıca davranarak önce hücreleri, sonra dokuları ardından organları biraraya getiriyor demektir. Ya da bazı taşların kendi kendilerine mimar ve mühendislik ilimlerine sahip gibi biraraya gelerek Ayasofya kubbesini meydana getirdiğini kabul etmektir. Lâkin burada o kadar büyük bir muhal yani imkânsızlık vardır ki âdeta her bir zerreye bir ilah kadar kuvvet vermeyi kabul etmek demektir.

"İktezathüt tabia" yani “Tabiat yapıyor” demek ise âlemde hükmeden âdetullah kanunlarını yaratıcı olarak görmektir. Yani yer çekimi kanunu, suyun kaldırma kuvveti, soğukluk, sıcaklık, itme-çekme kuvveti gibi ilâhi kanunları varlıkların oluşması ve şekillenmesini sağlayan yaratıcı güç olarak kabul etmek demektir.

Detaylı bilgi için bakınız:

https://risale.online/soru-cevap/tabiat-yapti-diyorlar

https://risale.online/soru-cevap/kanunlarin-tesiri