"Maahâzâ, bir meyve bir şecerenin bir misâl-i musaggarıdır. Ve o meyvedeki çekirdek, o şecerenin defter-i a‘mâlidir. O ağacın târîh-i hayatı o çekirdekte yazılıdır. Bu i‘tibârla, bir meyve şecerenin tamamına, belki o şecerenin nev‘ine, belki küre-i arza nâzırdır."  Mesnevi-i Nuriye'de geçen bu kısmı izah eder misiniz?

"Maahâzâ, bir meyve bir şecerenin bir misâl-i musaggarıdır. Ve o meyvedeki çekirdek, o şecerenin defter-i a‘mâlidir. O ağacın târîh-i hayatı o çekirdekte yazılıdır. Bu i‘tibârla, bir meyve şecerenin tamamına, belki o şecerenin nev‘ine, belki küre-i arza nâzırdır." (Mesnevi Nuriye s. 29)

Buradaki cümleler, hem biyolojik bir gerçeği hem de manevi bir hakikati derin bir üslupla ifade etmektedir. Kısa kısa izah edelim:

"Bir meyve bir şecerenin bir misâl-i musaggarıdır."

Meyve: Bir ağacın en olgun neticesi ve hülasasıdır.

Şecere (ağaç): Meyvenin ait olduğu köken veya kaynaktır.

Misâl-i musaggar: Küçültülmüş bir model veya özet anlamına gelir.

Burada anlatılmak istenen, bir meyvenin aslında ağacın tüm özelliklerini ve mahiyetini küçük bir model olarak taşıdığıdır. Yani, bir meyve, ait olduğu ağacın özeti gibidir. Meyve ağacın küçültülmüş bir örneğidir. Ağaçtaki bütün özellikler o meyvede bulunur. Ağacın türü, rengi, yaprakları ve meyveleri gibi. Bunun delili ise o meyvenin çekirdeğini toprağa ektiğimiz takdirde aynı ağacın ortaya çıkmasıdır.

"Ve o meyvedeki çekirdek, o şecerenin defter-i a‘mâlidir."

Çekirdek: Bir meyvenin içindeki öz ve potansiyel.

Defter-i a‘mâl: Bir varlığın tüm amellerini, tarihini ve programını barındıran kayıt anlamına gelir.

Amel defteri, kişinin yaptığı ve söylediği şeylerin kaydedildiği defterdir. Kişi bu kaydedilen amellere göre ahirette ya ceza ya da mükafat görecektir. Amel defterindeki sayfalar ahiret gününde ona göre neşirolunacaktır. Cenab-ı Hak buna işareten Tekvir Suresi 10. âyette şöyle buyurmaktadır: وَاِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْۙۖ  “sayfalar neşredildiği zaman” yani kişinin yaptığı sevap ve günahlar o gün neşredilir açılır meyvelerini verir. Kişi güzel bir amel yapmışsa cennet meyveleri olarak o amel neşrolur. Çirkin bir amel yapmışsa cehennem maddeleri olarak açılır.

Çekirdek, ağacın amel defteri demek o ağacın ömrü boyunca geçirdiği haller verdiği meyveler vesaire her şeyinin o çekirdekte kaydedilip bir sonraki baharda meyve vermesi demektir.

"O ağacın târîh-i hayatı o çekirdekte yazılıdır."

Çekirdek, o ağacın geçmişini ve geleceğini barındırır. Yani, çekirdekte ağacın hayat hikayesi (genetik kodlar, bilgileri ve potansiyeli) kayıtlıdır. Bu açıdan baktığımızda bir meyve ağacın tamamını içinde taşımış olur. Bir ağacın tüm geçmişi, yani nasıl büyüdüğü, meyve verdiği ve var olduğu, o ağacın çekirdeğinde adetâ kodlanmıştır. Bu, modern biyolojide genetik bilimiyle de doğrulanmaktadır.

"Bu i‘tibârla, bir meyve şecerenin tamamına, belki o şecerenin nev‘ine, belki küre-i arza nâzırdır."

Şecerenin tamamına: Bir meyve, sadece ait olduğu ağacın özeti değildir, aynı zamanda ağacın tüm özelliklerini taşır.

Nev‘ine: Meyve, sadece bir ağaca değil, o ağacın ait olduğu tüm türlere (örneğin, elma ağacına ait tüm elma türlerine) işaret eder.

Küre-i arza: Meyve ve çekirdek, dünya üzerindeki tüm ağaçlar ve bitki sistemleriyle bir bağlantı içindedir. Çünkü tüm sistemler birbiriyle uyum içinde yaratılmıştır.

Küçük bir çekirdekte, bir ağacın tüm hayatının yazılı olması, Allah'ın ilim ve kudretinin büyüklüğüne işaret eder. Bir elma çekirdeği, bütün elma ağaçlarının özelliğini barındırmış olur.  Yeryüzünde bulunan sanatlar, kanunlar, maddeler özet olarak o çekirdekte de bulunduğu için o çekirdek yeryüzünün dahi küçültülmüş bir örneği olur.

Ayrıca o çekirdekteki programın hayat bulup yeşermesi ve nihayette meyvedar bir ağaca dönüşmesi için kâinattaki tüm büyük unsurların (hava, toprak, güneş, bulutlar, rüzgâr vs) uyum içinde çalışıp o çekirdeğe hizmete etmesi gerekir. Bu noktadan bir elma çekirdeği tüm evrenle irtibat halindedir. Hepsine hükmeden Zât, aynı Zâttır. O da sonsuz ilim ve kudret sahibi olan Hz. Allah'tır. 

Benzer bir izah için lütfen bakınız;

https://risale.online/soru-cevap/agacta-kelimesindeki-kaside