Sadece helallik dilemek yeterli olmaz. Bu durum helallik istediğiniz kişiye verdiğiniz zarara göre değerlendirilir. Şöyle ki:
1) Eğer o kimsenin parasını veya malını almışsanız bunları o kişiye söyleyip, parasını veya malını iade edip helalleşmeniz gerekir.
2) Eğer direk söyleyemiyorsanız o para veya malı doğrudan veya dolaylı bir şekilde o kişiye iade etmeniz gerekir.
3) Eğer o kişiyi bulup zararı telafi etme imkanı yoksa, o kişinin niyetine o parayı tasadduk edebilirsiniz. Bu sıralama önemlidir.
Eğer bahsettiğiniz kul hakkı para veya mal cinsinden değil de gıybet gibi bir kısım kul hakları ise o durumda da şu yol takip edilebilir: O kişi ile karşılaşınca kusurunu itiraf edip beni helal et demelidir. Konuyla alakalı Peygamber Efendimiz (sav) şu hadisleri zikretmiştir:
Kimin üzerinde din kardeşinin ırzı, namusu veya malıyla ilgili bir zulüm varsa altın ve gümüşün bulunmayacağı kıyamet günü gelmeden önce o kimseyle helalleşsin. Yoksa kendisinin sâlih amelleri varsa, yaptığı zulüm mikdarınca sevaplarından alınır, (hak sahibine verilir.) Şâyet iyilikleri yoksa, kendisine zulüm yaptığı kardeşinin günahlarından alınarak onun üzerine yükletilir. 1
Ödeme gücü bulunan kimsenin borcunu geciktirmesi zulümdür. 2
Görüldüğü üzere kul hakkı, kişinin Cennet ya da Cehennem’e gidişinde önemli ölçüde belirleyici bir rol oynamaktadır. Allah’ın huzuruna kul hakkı ile çıkmanın, çok ağır bir vebâli vardır. Çünkü böyle bir günahın Allah tarafından bağışlanması, hak sahibinin affetmesi şartına bağlanmıştır. Hak sahibi, hakkını almadıkça veya bu hakkından vazgeçmedikçe, Allah kul hakkı yiyenin bu günahını affetmemektedir. Çünkü ilâhî adalet, bunu gerektirir. Veda hutbesinde Resûlullah (s.a.s.), şöyle buyurmuştur:
Ey insanlar, sizin canlarınız, mallarınız, ırz ve namuslarınız, Rabbinize kavuşuncaya kadar birbirinize haramdır (dokunulmazdır). 3
Buna göre, gasp, hırsızlık veya izinsiz alma gibi yollarla elde edilen haram para veya mal, sahipleri biliniyor ise kendilerine yahut mirasçılarına, bilinmiyor ise fakirlere veya hayır kurumlarına onların namına sadaka olarak verilmelidir. Ayrıca, yapılan bu kusurlardan dolayı da Allah’tan af ve mağfiret dilenmelidir.
Mal ya da darp gibi şeylerle ilgili olmayan gıybet, bühtan gibi hak ihlallerinde en doğrusu, hak sahibine durumu anlatıp helalleşmek olmakla beraber, her zaman bu şartı yerine getirmek mümkün olmadığından ya da insanlar bundan çekindiklerinden, kendi adına tövbe edip, hak sahibi namına da istiğfar etmek, dua etmek ya da hayır hasenat yaparak sevabını ona bağışlamak, bu tür hak ihlallerine keffaret olur. 4
Buhârî, Mezâlim, 10
Buhârî, Havâle, 1
Buhârî, Hacc, 132
İbn Teymiyye, el-Fetâva’l-Kübrâ, I, 113
