Cevher, Farsça gevher kelimesinden Arapçaya geçmiştir. Cevher kelimesi felsefe, kelam, mantık ve tasavvufta kullanılan bir terimdir. Başlı başına mevcud veya bizatihi kaim olan yani vücudunda başkasına muhtaç olmayan mümkün mevcuda denir. Bir diğer manayla yaratılmış şeylerin hakîkati olan ve Allah’ın ilminde ezelden mevcut bulunan suretlerdir. Zıt anlamı ise arazdır. Cevahir, cevherin çoğuludur.
Cevher-i ferd; bir mekânda olan ve bölünmesi asla mümkün olmayan cevhere denir. Teftazani, cevher bölünebiliyorsa cisimdir, bölünemiyorsa cevher-i ferddir” der.[1]
Heyula ise eski felsefede; eşyanın aslı ve gerçek olan kısmı ifade eder. Felsefecilere göre cisim heyula ve suretten meydana gelir. Bölünme ve birleşmeyi kabul eden kâinatın asli maddesine denir.
Esir ise havadan hafif, latif ve bütün boşluğu/uzayı dolduran, akıcı olan cisimdir. Esir, cisimlerin en latifi, en fazla yayılanı, en akıcı olanıdır. Herhangi bir duyu yoluyla algılanmazlar. Esir, herhangi bir hava katmanına mahsus olmayıp bütün boşluğu doldurur. Farklı bileşim ve suretlerde bulunabilen esir maddesi ışık, sıcaklık ve elektriğin yayılmasını sağlar. Kâinatın aslı ve mayası olarak kabul edilir.
Risale-i Nur’da, esir maddesi ile zerrat arasında şöyle bir kıyas yapılır: Esîr maddesinin materyalistleri (maddecileri) boğan “zerrat” maddesinden daha latif olduğu vurgulanır. Ayrıca esirin eski filozofların saplandığı heyuladan daha yoğun, ihtiyarsız, şuursuz, camid bir madde olduğu ifade edilir.
Risale-i Nur’da esir; Sâni'-i Zülcelalin latif, narin, itaatkâr, emir altında olan bir icraat sayfası ve emirlerini nakleden bir vasıta ve tasarrufunun zayıf bir perdesi ve latif bir kitabet mürekkebi ve icatlarının en nâzenin bir elbisesi ve varlığın bir esası ve varlığın bir tarlası olan maddedir. Esir, varlığın en zayıf mertebesi, en ince derecesi, değişen, başkalaşan tavra sahip, en çok mekâna yayılmış olan hadsiz, kesretli bir maddî maddedir. [2]
Zerre tabiri ise Kur’an’da ve hadislerde çok küçük nesneleri ve en basit davranışları ifade eden bir kavram olarak karşımıza çıkar. Atom anlamında bir terim olarak da kullanılmaktadır.
[1] El-Makasıd, Teftazani, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, s.362
[2] Lemalar, 453