Cehrî Zikir ve Sünnet-i Seniyye Bağlamında Değerlendirilmesi
Konuyla ilgili bir âyet-i kerîme şöyledir:
Ey îmân edenler! Allah'ı çokça zikredin! 1
Konuyla ilgili bir hadis-i şerif ise şöyledir:
Zikreden kimse ile zikretmeyen kimse diri ile ölü gibidir.2
Bu âyet ve hadis ile sabit olduğu üzere, zikir (Allah'ı anma), imanın ve kulluğun temel emirlerindendir. Zikir fiilinin cehrî (sesli) veya hafî (sessiz/kalbî) yapılması meselesi, Sünnet-i Seniyye'de her iki uygulamanın da bulunduğuna dair rivayetlerin varlığı nedeniyle çeşitlilik arz etmiştir.
1. Cehrî Zikir Âdetinin Peygamber Efendimiz'den (asm) Rivayetleri
İslâm Ansiklopedisi'nde belirtilen rivayetler, cehrî zikrin kökeninin Peygamber Efendimiz (asm) dönemine dayandığını göstermektedir.3
Uyarı ve Teşvik: Hz. Peygamber (asm), yüksek sesle tekbir getiren bir cemaati, "Siz ne sağıra sesleniyorsunuz ne de gāibe"4 sözleriyle uyarmıştır. Ancak aynı zamanda, diğer rivayetler sesli zikre de ruhsat vermiştir.
Bir kudsî hadiste şöyle denilmiştir:
Kulum beni bir toplulukta anarsa ben de onu daha hayırlı bir toplulukta anarım5
Bu, cemaatle yapılan zikrin, sesli olma ihtimalini de içerir ve teşvik eder.
Resûlullah’ın (asm) ashaptan bir gruba, "Ellerinizi kaldırın ve hep birlikte ‘Lâ ilâhe illallah’ deyin" buyurarak toplu ve muhtemelen sesli zikir yaptırdığı rivayet edilmiştir.6
Mescidde yüksek sesle zikir yapan bir kimseyi “Ah edip inleyerek gönülden yakarıyor” diyerek engellemediği de rivayet edilmiştir.7
Örnekler: Cemaatle kılınan namazların bazısında kıraatin sesli (cehrî), bazısında sessiz (hafî) yapılması; hac ve umrede telbiyenin yüksek sesle söylenmesi; Kur'ân'ın hem sesli hem sessiz okunabilmesi, "zikrin yerine, zamanına ve kişilerin durumuna göre her iki şekilde de yapılabileceğini" ortaya koyar.
Sonuç: Sünnette hem hafî (sessiz/kalbî) hem de cehrî (sesli/toplu) zikir örnekleri mevcuttur. Esas olanın, gösterişten uzak, içten ve ihlaslı bir anma olmasıdır. Peygamber Efendimiz'in (asm) tavrı, zikrin niteliğine göre her iki şekli de onayladığını göstermektedir.
2. Hz. Ali'ye (ra) Sesli Zikir Emri Hadisesinin Sıhhati
Bu olay, özellikle Nakşibendî ve Kādirî gibi tarikatların zikir usûllerini temellendirdiği bir hadisedir. Bu rivayetler genellikle "silsile-i saâdât" denilen tasavvufî kaynaklarda geçer ve Hz. Ali'ye (ra), Peygamber Efendimiz'in (asm) sesli zikri (Lâ ilâhe illallah) telkin ettiği belirtilir. Lâkin mevcud hadis kitaplarında böyle bir hadis rivayeti bulamadık.
Mânevi Değer: Ancak, bu rivayetler, tasavvuf çevrelerinde Hz. Ali'nin (ra) cehrî zikir yolunun, Hz. Ebubekir'in (ra) ise hafî zikir yolunun kurucusu olarak görülmesi gibi manevi bir meşruiyet sağlamıştır. Mesnevî-i Nuriye'de Nakşîlerin zikr-i hafî ile enâniyeti öldürdüğü, Kādirîlerin ise zikr-i cehrî ile tabiat tâğutlarını târ u mâr ettiği tespiti, bu iki usûlün de farklı manevi hedeflere ulaşmadaki etkinliğini vurgular.8 Bu, her iki usûlün de meşrû ve faydalı olduğunun kabulüdür.
3. Tarikatların Muhtelif Cehrî Zikir, Dua ve Salavatlarının Değerlendirilmesi
Lem'alar mecmuasındaki metin, sünnete uygunluk konusunda önemli bir ölçü ortaya koymaktadır:
Farz ve Vâcibe İttibâ (Uyma): Bu kısım zorunludur.
Müstehab Sünnetlere İttibâ: Terkinde günah olmasa da büyük sevabın zâyiâtı vardır.
Tağyîrinde (değiştirilmesinde) ise büyük hata vardır.
Ahkâm-ı Ubudiyette (İbadet Hükümlerinde) Yenilik: Bu kısımda yeni icatlar bid'attir ve merdûddur (reddedilmiştir).
Gerekçe: Şu ayetin sırrına aykırıdır:
اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ د۪ينَكُمْ (Bugün sizin için dininizi kemâle erdirdim).9
Tarîkattaki Evrâd, Ezkâr ve Meşrebler: Sünnet-i Seniyye Risalesi'nde Bediüzzaman Hazretleri, bu alana özel bir istisna getirir. Bunlar, aşağıdaki şartlarla bid'at sayılmazlar:
1. Asılları Kitap ve Sünnetten alınmak şartıyla.
2. Ayrı ayrı tarzda ve sûrette olmakla beraber, mukarrer olan usûl ve esâsât-ı sünnet-i seniyeye muhâlefet etmemek ve tağyîr etmemek şartıyla.10
Değerlendirme:
Tarikatların icra ettiği cehrî zikir, duâ ve salavâtlar (evrâd ve ezkâr), esasen "Allah'ı çokça zikredin" genel emrine uyan bir ibadet şeklidir.
Muhtevâ: Eğer bu zikirler, Kur'ân'daki veya sahih sünnetteki duaları, zikirleri ve salavâtları kullanıyorsa (aslını Kitap ve Sünnet'ten alıyorsa), mahiyet olarak meşrudur.
Şekil (Usûl): Sesli (cehrî) yapılması, sünnetteki sesli zikir rivayetlerine ve uygulamalarına (telbiye, cemaatle "Lâ ilâhe illallah" denilmesi vb.) dayanarak meşru bir uygulama alanıdır.
Bid'at Ölçütü: Tarikatların zikir usûlleri (oturma şekilleri, hareketler, özel vakitler vb.) ubûdiyetin esaslarını değiştirmedikçe, sünnetin temel prensiplerine (ihlâs, huşû, gösterişten kaçınma) aykırı düşmedikçe, bu durum, "ayrı ayrı tarzda, ayrı ayrı sûrette" zikir yapma ruhsatına dâhil edilebilir. Kādirîlerin zikr-i cehrî ile nefsî hastalıkları yendiği tespiti de, bu usûllerin manevi faydasına işaret eder.
Sonuç olarak, cehrî zikir, Sünnet-i Seniyye'de yeri olan bir uygulamadır. Tarikatların bu uygulaması, Kitap ve Sünnet'ten alınan dualar ve zikirlerle yapıldığı ve ibadetlerin temel esaslarını değiştirmediği sürece, manevi eğitimde kullanılan bir meşreb (yol, usûl) olarak değerlendirilebilir.
Ahzâb, 33/41.
Buhârî, “Daʿavât”, 67.
https://islamansiklopedisi.org.tr/zikir
Buhârî, “Daʿavât”, 50, 67.
Buhârî, “Tevḥîd”, 15, 43; Müslim, “Ẕikir”, 18, 19.
Müsned, IV, 124.
Müsned, IV, 159.
Bediüzzaman Said Nursî, Mesnevi-i Nuriye, Hayrat Neşriyat, Isparta 2016, s. 99.
Mâide, 5/3.
Bediüzzaman Said Nursî, Lem'alar, Hayrat Neşriyat, Isparta 2016, s. 52.
