Osmanlı'da meal veya meal çalışmaları var mıydı? İnsanlar Kur'ân'ı nasıl anlıyorlardi?

Osmanlıca yazılmış Kur’an tercümeleri elbette mevcuttur. Osmanlı döneminde Kur’ân’ın Türkçe tercümeleri iki şekilde göze çarpmaktadır;

Bunlardan birisi, cümle halinde yazılmış tefsirli tercümelerdir. Bu tercümelere Fatiha, İhlas, Mülk, Yasin gibi kısa surelerin tercüme edilmesiyle başlanmıştır.[1] Osmanlı Dönemin’de bu tarz tefsir ve meal okumalarının en meşhuru Semerkandî’nin tefsirinin tercümesidir.

Osmanlı Döneminde meal çalışmalarının ikinci şekli, kelime kelime olarak yapılmış Kur’ân tercümeleridir. Bu tercümelerde satır arasına, Arapça lafızların altına Türkçe karşılıkları yazılmıştır. Miladi 14. yüzyılın sonlarında yazılmaya başlanmış olan bu Kur’n tercümeleri, gerektiği zaman kısa kısa açıklama ve tefsirlerle bezenmiştir. Fakat bu tefsirler tercüme metne katılmayıp, bir nevi hâşiye olarak sayfa kenarına yazılmıştır.

Anadolu’da kelime kelime yazılmış Kur’ân tercümelerinin en eskisi 827/1424 tarihli olup Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’nde 40 numarada kayıtlıdır.[2] Bunun yanında Bursa Ulu Cami Kitaplığı Kataloğu’nda kayıtlı, istinsah tarihi 838/1435, yazarı da Musa el-İznikî olan Kur’ân tercümesinin en eski tercüme olduğu da söylenmektedir.[3]

Osmanlı Dönemi’nde Kur’ân’ın anlaşılması ise genel bir tasnifle üç şekilde oluyordu. Bunlardan ilki şifahi olarak öğrenmedir. Buna göre halk hocalardan, imamlardan, tarikat ve cemaat mürşitlerinden vb. kişilerin vaaz ve nasihatlerinden, sohbet ve irşatlarından öğreniyorlardı. İkincisi medrese-sıbyan okulu vb. eğitim kurumlarından aldıkları başta Arapça olmak üzere diğer dini ilimler vesilesiyle öğreniyorlardı. Üçüncüsü ise tefsir ve meal okuıyarak Kur’ân’ı öğreniyorlardı. Bu bağlamda Osmanlı Döneminde en çok okunan tefsirler Râzi, Beyzavi, Ebu Suud, Nesefi, Molla Gürani’nin tefsirleridir.