Vahdaniyet, vahidiyet, ehadiyet nedir ve bu kavramlara kainattan verebileceğimiz farklı örnekler nelerdir?

Vahdaniyet genel anlamda Allah'ın herşey üzerinde görülen birliği demektir. Tevhid de bu birliğe inanmak ve birlemek demetir.

Vahidiyet ile vahdaniyet arasında manaca yakınlık vardır. Vahid, Allah'ın bir olan manasındaki ismidir. Bunun sonuna -lik- manası veren -iyyet- eki getirilmiştir. Yani vahidiyyet, Allah'ın birliği manasına gelmektedir.

Vahidiyet tecellisi denilince, Allah'ın birliğinin çok şeyler üzerinde görünmesi demektir. Mesela, etrafımıza baktığımızda dağlar, denizler, hava, güneş gibi bütün parçaların hayata elverişli bir ortam sağlamak için bir araya getirildiğini ve hepsinin bir olan Allah tarafından böyle düzenlendiğini anlarız. İşte bu vahidiyetin, yani yaratıcının birliğinin, çok varlıklarda göründüğü bir tecellidir. Çok şeylerin dizginlerinin bir elde olduğunun görünmesidir, çoklukta görünen birliktir.

Ya da hayvan türlerini incelediğimizde hepsinde, hücrelerden oluşmak, göz, kulak, ağız, kalp, ciğer gibi azalarda ve kan dolaşımı, teneffüs, sindirim ve boşaltım sistemi gibi çok noktalarda ortaklıklar görürüz. Buradan anlarız ki, bütün hayvan türleri aynı Rabb'in sanat eserleridir. Kısacası vahidiyet çoklukta birin görünmesi demektir.

Ehadiyet ise; Ehad, benzeri olmayan bir manasında Allah'ın ismidir. Bu yönden hiç benzeri olmayan ve çokluktan münezzeh olan zatını daha çok nazara verir. Bu yüzden Allah için, "Zât-ı ehadiyet" tabiri kullanılır. Türkçe'de buna en yakın kelime 'tek'dir. Ehad kelimesine -lik- manası veren -iyyyet- eki getirilerek, "Allah'ın zatının misli olmayan birliği" manasına gelmiştir.

Ehadiyet tecellisi ise; Allah'ın varlık ve birliğinin her bir şeyde görünmesi demektir. Çünkü hangi şeye dikkat etsek görürüz ki, o şey ancak Allah'ın eseri olabilir. O şey bize tek olan zat-ı ehad'in varlığını ve kendisini onun yaptığını ve O'nun herşeyin yanında hâzır ve nâzır olduğunu gösterir. Mesela, insan, çiçek, dünya tek başına, kendisini yaratan Allah'ı gösterir.

Üstad Bediüzzaman'ın Ehadiyet tecellisini birlik ve yakınlık manası ile beraber anlattığı bir ifadesi şöyledir:

"Tecelli-i Ehadiyet: Yani Sani-i Zülcelal cisim ve cismanî olmadığı için, zaman ve mekân onu kayıd altına alamaz. Ve kevn ü mekân, onun şuhuduna ve huzuruna müdahale edemez. Ve vesait ve ecram (vasıtalar ve cisimler), onun fiiline perde çekemez. Teveccühünde (bir şeyle alakadar olmasında) tecezzi ve inkısam (parçalanma) olmaz. Bir şey, bir şey'e mani olmaz. Hadsiz fiilleri, bir fiil gibi yapar." (20. Mektub)

Yani Allah, zat-ı ehadiyeti ile her bir şeyin yanında hazırdır ve o şeyi yaratan Allah'dır. Bunun o varlık üzerinde görünmesi Ehadiyet Tecellisidir.

Yukarıdaki manaları kısaca şöyle ifade edebiliriz:

Bir olan Allah'ın varlığının, çok şeyde görünmesi vahidiyet, tek şeyde görünmesi ehadiyettir.