"Ve kezâ, insanın vücûdunda birkaç dâire vardır. Çünki insan hem nebâtîdir, hem hayvânîdir, hem insanîdir, hem îmânî. Tezkiye muâmelesi bazen tabaka-i îmâniyede olur. Sonra tabaka-i nebâtiyeye iner. Bazen yirmi dört saat zarfında her dört tabakada muâmele vâki‘ olur."  Cümlesine göre bu dairelerin tezkiyesi ne surette yapılır, açıklayabilir misiniz?

İnsanda bitkilere mahsus özellikler olduğu hayvani özellikler de vardır. İnsani yönü olduğu gibi iman ile de mücehhez hale gelebilir.

Bitkilerin hayatına bakıldığında genel hatlarıyla, yeme (topraktan aldıkları maddeler), içme (topraktan ve havadan aldıkları su) ve soludukları havadan ibarettir. İnsan da yaşama noktasında yemeye, içmeye ve solumaya ihtiyaç duymaktadır. Ancak bu sayılan maddelerin bir kısmı temiz iken (dini noktada) bir kısmı ise pistir yani murdardır, haram kılınmıştır. İnsanın bu noktada dikkat etmesi gereken şey kendi vücuduna aldığı bu maddelerin helalliğidir. Buna dikkat eden insan bitkisel yönünü tezkiye etmiş, temizlemiş veya temiz tutmuş olur.

Hayvani yöne dikkat edildiğinde ise; bitkilerin yaşamasına ek olarak, gadab, şehvet, vb. gibi ihtiyaçlarının olmasıdır. İnsanda da bu ihtiyaçlar vardır. İnsan kendisinde bulunan bu ihtiyaçlarını helal dairede, dinin müsaade ettiği ve teşvik ettiği tarza karşılamak ve dinin yasakladığı şeylerden kaçınmak suretiyle hayvani yönünü tezkiye etmiş olur.

İnsanî olan kısım ise; insanı bitki ve hayvanlardan ayıran özellikleridir. Düşünce sahibi olmak, fikretmek, acıma duygusu, şefkat, merhamet ve benzeri şeyler buna misal verilebilir. Bunları dinin emrettiği tarzda kullanmak suretiyle bunlar tezkiye edilmiş olur. Zira diğer varlıklara karşı bu duyguları doğru kullanmanın yegâne yolu İslâmiyet’in emirlerine uygun şekilde hayat sürmekle mümkün olur. Böyle bir hayatı kendisine yol tutan kimse elbette insani yönünü de tezkiye etmiş olur.  

İmanî cihette ise; İnsanın Allah ile olan iman münasebetini doğru anlamasıyla olur. Bu tabakada tezkiye ancak emredilenleri yapmak, yasaklananlardan da kaçınmak ile mümkün olur. Yani ibadetleri yapmak, günahlardan kaçınmak suretiyle imanî noktada tezkiye yapmış olur. Nefsi terbiye etmek noktasında da imanî cihetteki tezkiye olabilir. Nefsin istek ve arzularına sed çekmek suretiyle, dünyevi zevk ve lezzetleri terk ederek nefsani tezkiye yapılabilir. Bu da iman cihetindeki tezkiyeye ciddi manada yardımcı olur.