"Esbâb-ı maddiyenin te’sîr-leri elbette mübâşeretle ve temasla olur. Halbuki o esbâb-ı tabîiyenin temasları, zîhayat mevcûdların zâhiriyledir. Halbuki görüyoruz ki, o esbâb-ı maddiyenin elleri yetişmediği ve temas etmedikleri o zîhayatın bâtını, on def‘a daha zâhirinden muntazam, daha latîf, san‘atça daha mükemmeldir." zihayatların zahiri, batını nasıl oluyor. Esbab batına nasıl temas edemiyor. Açıklayabilir misiniz?

Esbabperestlerin veya tabiatpereslerin kastettiği büyük sebepler güneş, hava, toprak ve su gibi şeylerdir. Bu büyük unsurlar ise maddeci bakış açısına göre varlıkların hem yanında hem içinde çalışması lazımdır. Halbuki bu büyük sebepler veya unsurlar küçücük varlıkların ve canlıların yanında ve içinde çalışması mümkün değildir. Haydi dış yüzleriyle temas ettiklerini varsayalım. Onların anlayışına göre içlerine de girmeleri gerekir. Yani nasıl ki, insan bir inşaatı yaparken hem dışında hem içinde çalışır ve teması vardır. Bunun gibi bu unsurlar da o varlıkların içine girip çalışmaları gerekir. Ama görüyoruz ki varlıkların içine girmiyorlar veya giremiyorlar. Halbuki içleri sanat açısından dışına göre daha mükemmeldir.

Hem bir çocuğun vücuda gelmesi için anne ve baba zahiri sebeplerdendir. Çocuğun hücrelerine ve iç organlarına anne ve babanın hiç teması ve etkisi yoktur.

Bütün bunları materyalistlerin bakışına göre değerlendirmekte fayda vardır.